Het eerste artikel in deze korte serie ging over angst en een zekere mate van tunnelvisie die daardoor ongemerkt kan ontstaan. De eerste reactie die ik kreeg, was daar opnieuw een voorbeeld van. Men leek namelijk bang dat ik de angst wilde wegnemen, waardoor ook de verantwoordelijkheid zou wegvallen en de IC’s overbelast zouden raken. Dit had ik nooit beweerd, het was ook niet mijn doel en ik denk ook niet dat het zo werkt. Wel hoopte ik de ogen te openen voor de substantiële risico’s die aan een eenzijdige focus kleven. Behalve dat er maar één probleem wordt gezien, wordt er vaak ook maar één oplossing gezien. Van onze leiders en wetenschappers mag worden verwacht dat ze hierboven staan en het hoofd koel houden. Helaas lijden de meesten van hen deze keer ook aan tunnelvisie. We beleven bijzondere tijden. In deze aflevering gaan we in op de rol van rituelen.

Rituelen zijn wel vergeleken met het DNA dat definieert wie we zijn. Volgens het woordenboek gaat het om geordende reeksen van handelingen met een bepaalde betekenis voor een groep. Ze zijn vooral bekend uit de religieuze wereld, maar komen zeker ook daarbuiten voor. Voorbeelden zijn de heilige mis, een begrafenisritueel, maar ook de vrijdagmiddagborrel, het handen schudden en verschillende manieren van elkaar kussen. Wat meteen opvalt is dat veel gezamenlijke rituelen, waaronder alle zojuist gegeven voorbeelden, geheel of gedeeltelijk in de ban zijn gedaan.

Daar waren soms ook goede redenen voor aanwezig, maar welke functie hadden die rituelen eigenlijk? Ze bestonden niet voor niets. Zoals gezegd hadden ze betekenis voor bepaalde groepen. Het handen schudden gaf bijvoorbeeld aan dat we goede bedoelingen met elkaar hadden. Daar zijn wel alternatieven voor, maar toch merk ik bij veel mensen een zekere verwarring. Er zijn in ieder geval veel misverstanden over elkaars goede bedoelingen. Toeval? Een ander voorbeeld: Het heilig avondmaal gaf onder andere troost, wat overigens ook gold voor gewone maaltijden, bijvoorbeeld met familie tijdens de feestdagen. Wat doet het met een mens als dit niet meer kan of veel minder?

De magie van rituelen

Je zou nog een onderscheid kunnen maken tussen magische en seculiere rituelen. Aan de één worden bovennatuurlijke werkingen toegeschreven, terwijl de ander “slechts” een vorm van onderlinge communicatie is.  Maar bij nader inzien ligt dat onderscheid niet zo zwart-wit. Juist omdat rituelen zo universeel zijn en met een bepaalde overgave worden uitgevoerd, gaat er een haast magische invloed van uit, die zelfs verder reikt dan de deelnemers van dat moment. De gevolgen van het nalaten of wijzigen ervan moeten dan ook niet worden onderschat. Mensen die er opvallend luchtig over doen, en zeggen dat het nalaten maar een klein offer is (waarover later meer), verdenk ik dan ook bij voorbaat van rationalisatie, emotionele vlucht of gedwongen aanpassing, hoezeer zij ook beweren dit uit vrije wil en liefde voor hun medemens te doen.

We vertellen onszelf dat de nieuwe gewoonten die zijn ontstaan, en die we ook van elkaar zijn gaan verwachten, volledig rationeel en op elkaars welzijn gericht zijn, maar dat is zeker niet het hele verhaal. Als dat zo zou zijn, dan waren die maatregelen al veel eerder doorgevoerd, met name tijdens griepepidemieën. Het was altijd al bekend dat je binnen een meter afstand van iemand die hoest of niest, kans loopt geraakt te worden door druppels met virusdeeltjes erin.

Dat je ook op grotere afstand risico loopt als gevolg van aerosolen, was vijftig jaar geleden nog niet zo bekend, maar dat telt hier niet mee, omdat de geraadpleegde experts er nog steeds van uitgaan dat aerosolen van ondergeschikt belang zijn. Dat is overigens ten onrechte en in sommige landen om ons heen al veranderd. De van land tot land verschillende, maar overal toch wel ongekende maatregelen, zijn dus alleen te verklaren door een combinatie van paniek, meer belangstelling voor virusziekten in het algemeen en de zichzelf versterkende werking van enkele nieuwe rituelen. Dat er zoveel aandacht is voor virusziekten kan niet los gezien worden van de belangen van de farmaceutische industrie. Ik spreek in dit verband liever van ernstige belangenverstrengeling dan van een samenzwering.

Een oppervlakkig gevoel van zingeving

Wat betreft de rituele component moeten we bedenken dat veel rituelen door de ontkerkelijking zijn verdwenen, maar dat de menselijke behoefte aan zingeving en troost is gebleven. Het is dan logisch dat andere rituelen, met een meer seculier en sociaal ogend karakter, in vruchtbare aarde vallen. Ook de politiek heeft goed aangevoeld dat rituelen gebruikt kunnen worden om nieuw gedrag aan te leren dat ook beklijft. Veel verschillende media, waaronder AT5, berichten op 29 en 30 juli 2020 dat regio’s op termijn mochten gaan “experimenteren” met mondkapjes.

De minister van medische zorg, Tamara Van Ark, was gezwicht voor de druk vanuit de veiligheidsregio’s. Het was uitdrukkelijk niet de wetenschap die de doorslag gaf, want Jaap van Dissel van het RIVM die in dezelfde persconferentie aan het woord kwam, gaf aan (en doet dat nog steeds) dat het wetenschappelijk bewijs “domweg” ontbrak. Men had tijdens de hele eerste golf de tijd gehad om naar zulk bewijs te zoeken, maar het was er niet. Dit was geen mening van complotdenkers, maar een conclusie van het RIVM zelf. Bleef over de mogelijkheid om de mondkapjes dan maar in te zetten als middel voor het beïnvloeden van gedrag.

De minister zei letterlijk, “omdat er vanuit medisch oogpunt geen bewezen effectiviteit is van mondkapjes, heeft het kabinet besloten dat er geen landelijke verplichting komt voor het dragen van niet-medische mondkapjes… maar vanuit het veiligheidsberaad kwam wel breed het verzoek om lokaal maatwerk, gericht op gedragsbeïnvloeding, dus niet zozeer medisch-gerelateerd, maar wel gericht op gedragsbeïnvloeding, om dat instrumentarium toch eens stevig onder de loep te nemen, en ook te kijken: waar zou je mee kunnen experimenteren, waaronder dus ook bijvoorbeeld met mondkapjes”. Dat zulke experimenten juridisch helemaal niet door de beugel konden, werd voor lief genomen. De uitkomst van de experimenten is overigens nooit met ons gedeeld. Hoewel de onderzoeken over de medische effectiviteit van mondkapjes elkaar nog steeds tegenspreken en daarnaast ook serieuze onderzoeken zijn verschenen over de nadelen ervan, beviel de gedragsbeïnvloeding blijkbaar goed en is nu alsnog besloten een verplichting op te leggen, iets wat eerder werd uitgesloten. Angst voor een verplichting was altijd als complotdenken bestempeld.

Toch zijn er ook aan die gedragsbeïnvloeding grote risico’s verbonden. Ook hier laten de onderzoeken geen eenduidig beeld zien. Het RIVM zelf wees erop dat er ook een studie is die laat zien dat mensen juist onvoorzichtiger worden. Ook benadrukte gedragsonderzoeker De Bruin (zie hetzelfde NOS-artikel) dat het succes afhankelijk is van de vraag of mensen het kunnen zien als een toevoeging op andere regels.

Dat laatste is nu juist vaak niet het geval. In oktober werd ik in de winkel nog boos aangesproken door een man in een rolstoel omdat ik geen mondkapje droeg. Diezelfde man reed me vervolgens bijna omver met zijn rolstoel en hield dus duidelijk geen anderhalve meter afstand. Nu is dit slechts anekdotisch bewijsmateriaal, maar er zijn landen, zoals Amerika, waar de mondkapjes in bijna elke ruzie een hoofdrol spelen. Dat komt omdat ze daar een nog grotere rituele en politieke lading hebben. Je kunt er aan “zien” of iemand voor Biden of voor Trump is.

De massavorming hierbij blijkt niet alleen uit de heftige reacties, maar ook uit het meten met twee maten. Het klopt dat er helaas ook critici van het WHO-beleid zijn die zonder bewijs allerlei zaken beweren en incidenteel mensen bedreigen. Het zijn dan ook niet alléén maar wetenschappers en vreedzame lieden die kritiek hebben. Maar ook bij de voorstanders van steeds strengere maatregelen vinden we zulke excessen. Zo schreef ene Danny Horvath op Facebook over degenen die opkomen voor hun (en uw!) grondrechten: “Het gebrek aan kennis en opvoeding is zo duidelijk! Geen wonder dat de V.S. een dringende behoefte heeft aan een burgeroorlog! Om de zwakken en de ongeschoolden op te schonen!” Als hieruit één ding duidelijk wordt, is het dat kennis, opvoeding en ratio aan beide zijden te wensen overlaten.

Situatie in Nederland

Ook in Nederland wordt veel te weinig over andere maatregelen, zoals goede ventilatie en het bevorderen van de natuurlijke immuniteit, gesproken. Ook hier heeft dat te maken met de herkenbaarheid en de rituele functie van zo’n mondkapje. Het is veel zichtbaarder en kan gebruikt worden om mensen in een bepaald kamp te plaatsen. Je hoeft niet meer met iemand in gesprek te gaan om te “weten” of hij of zij “de” wetenschap volgt. Je hoeft je niet meer af te vragen of iemand menslievend is dan wel een egoïst die alleen maar aan zijn eigen maximale vrijheid denkt. Dat de wetenschap helemaal niet zo eenduidig is, wordt voor het gemak maar even vergeten. En ook dat streven naar behoud van zoveel mogelijk vrijheid voor iedereen niet hetzelfde is als egoïsme.

Dat alle critici nu in één groep van “complotgekkies” worden geplaatst is zowel gevaarlijk als ironisch. Ironisch omdat veel journalisten en TV-humoristen de alternatieve media op dezelfde manier bezien als waarop de critici de reguliere media en de politici bezien. Het is volgens hen één pot nat. David Icke heeft een vreemde theorie dat de elite zou bestaan uit een soort van reptielen. Die voorbeelden worden er dan uitgehaald. Maar de gevestigde pers beschouwt haar critici ook zo ongeveer als verachtelijke reptielen, of in ieder geval als mensen met een reptielenbrein. Die sfeer roepen ze zelfs op rond serieuze en gematigde partijen als Maurice de Hond, Willem Engel en Swiss Policy Research. Op 10 november 2020 noemde Rufus Kain van Trouw Swiss Policy Research zonder verdere toelichting of onderbouwing een “propagandaplatform”. Waarvoor dan precies propaganda wordt gemaakt, bleef onduidelijk.

De schrijver verdiende wel een klein compliment voor het interviewen van drie alternatieve denkers, maar het artikel straalde toch iets uit van “aapjes kijken”. Het artikel bevestigde het verhaal van Lubach dat je maar weinig kliks op internet nodig hebt om bij een bizarre samenzweringstheorie uit te komen. Hij vergat te vermelden dat je helemaal geen kliks nodig hebt om bij de net zo bizarre ideeën van de WHO en van Hugo de Jonge uit te komen. Zelfs de NRC schreef dat Hugo een gelovige is in de maakbaarheid van gezondheid en in dwangmaatregelen om het volk te laten gehoorzamen. Zelf heb ik ervaringen met diverse sektes. Van tijd tot tijd heb ik meegeholpen om sekten, waaronder Scientology, te ontmaskeren en ervoor te waarschuwen. In wat er nu gaande is herken ik tot mijn afgrijzen weer eenzelfde soort fanatisme, dat geen tegenspraak duldt, grote offers vraagt voor een onbereikbaar doel, en in al haar uitingen verhult dat het om een sekte gaat.

Wat blijkbaar erg moeilijk is om te bevatten (of teveel angst oproept) is de mogelijkheid dat niet alleen sommige complottheorieën, maar het officiële verhaal desinformatie bevat. Ik zal twee voorbeelden geven, maar er zijn er werkelijk talloze. In een voorlichtings-filmpje van de NOS werd benadrukt dat mutaties constant voorkomen en eigenlijk helemaal niet zo eng zijn. Hiermee moesten burgers die bang zijn voor de vele mutaties van het coronavirus worden gerustgesteld. Bij het ouder worden zouden onze cellen constant muteren. Waar waarschijnlijk op werd gedoeld is dat bij iedere celdeling de telomeren korter worden, waardoor er een maximum is aan het aantal celdelingen.

Wat er niet bij werd verteld is dat dit geen mutaties zijn van het normale erfelijke materiaal. Mutaties daarvan kunnen wel degelijk schadelijk zijn. Met dit filmpje werden in één keer twee dingen gesuggereerd die allebei onjuist zijn. Dat er bij de ontwikkeling van de vaccins al rekening is gehouden met alle mogelijke mutaties van het virus (er werd zelfs een kaart van alle varianten getoond, terwijl onzeker is of er ooit een compleet corona-virus is geïsoleerd). En dat de mutaties die mRNA-vaccins mogelijk in onze genen aanbrengen, niet schadelijk kunnen zijn. Dat is eenvoudigweg nog niet bekend, omdat het een zeer revolutionaire (GMO)  techniek betreft, die eigenlijk niet eens recht heeft op de naam “vaccin”.

Een informatief artikel in Trouw sprak wel over stukjes corona-eiwit die in het lichaam worden gebracht, maar niet over het feit dat onze eigen cellen worden aangepast om dit eiwit aan te maken (waar ons immuunsysteem dan weer tegen in actie komt). Desinformatie die in de reguliere media staat is veel gevaarlijker dan wat je kunt vinden op schimmige websites, want je verwacht het immers niet. Lezers denken door alle details die er wel staan en die vaak ook wel kloppen, dat ze goed geïnformeerd zijn. Het venijn zit hem in wat er niet wordt verteld.

Een netwerk van maatregelen

Bij de offers die nu “gevraagd” worden, gaat het zeker niet alleen om het wel of niet dragen van een mondkapje, maar werden ook enorme, niet eerder vertoonde economische offers verwacht. En dan hebben we het niet zozeer over de kille cijfers, maar over het werk, het plezier en de bestaans­zekerheid van mensen en van toekomstige generaties. Ook de vrijheid van meningsuiting is nadrukkelijk in het geding. Uit de Trouw van 14 november 2020: “Bij Youtuber Flavio Pasquino stond de politie op de stoep omdat hij complot­denkers interviewt. De wijkagent zei te willen voorkomen dat hij en zijn volgers radicaliseren.” Omdat Pasquino niet thuis was, volgde een telefoongesprek, dat werd opgenomen. Dat handhavers zich blijkbaar gesteund voelen om een soort “gedachtenpolitie” te vormen, bleek duidelijk wanneer de agente zei: “Ik wil je vragen naar de achtergrond van je filmpjes en je beweegredenen om een podium te geven aan de complotdenker… Wat wij willen voorkomen is dat er straks – in het ergste geval – een aanslag gepleegd wordt”.

Doodgewone nadenkende Nederlanders worden dus gelijkgesteld aan broeinesten van sektarisch geweld. In feite komt de intimidatie en het fundamentalisme in dit geval juist van de zijde van instellingen die onze vrijheden zouden moeten beschermen. Gelukkig zijn er bij de politie ook critici van het overheidsbeleid, en keurde Arnout de Vries, politieadviseur bij TNO, deze methode min of meer af. Toch blijft het bedenkelijk dat critici zo kunnen worden gevolgd, terwijl politici na eenmaal te zijn gekozen 4 jaar lang vrij spel hebben en in dit geval geen verantwoording hoeven af te leggen over het gevoerde beleid. WOB-verzoeken over corona worden bijvoorbeeld, met een beroep op diezelfde corona, op de lange baan geschoven. Afspraken met vaccin-leveranciers zijn geheim. Nog een offer bestaat dus uit de opschorting van ons recht op informatie.

Ook op scholen ontpopte een aantal medewerkers zich al als kleine dictators. Dat ze discussies over de nieuwe regels vervelend en tijdrovend vinden, kan ik begrijpen. Maar het is nogal bot wanneer een Montessori-school de ouders per brief laat weten dat hun mening niet van belang is. Nog een offer bestaat dus uit steeds minder invloed van ouders op hoe de school omgaat met hun kinderen. Ze worden gewoon voor het blok geplaatst, terwijl kinderen doodsbang worden gemaakt voor het besmetten van opa en oma of de oudere leraar en terwijl het mondkapje niet eens voldoende bescherming biedt. En zo zijn er nog vele voorbeelden te geven.

In het derde en laatste artikel ga ik verder in op de (rituele) rol van offers.
Het eerste artikel is nog hier te vinden: Angst, rituelen en offers voor corona