Op 23 maart 2019 schreef theoloog en predikant Ferdinand Borger een artikel voor NieuwWij, getiteld “Baudet, vrucht van onze leegte”. Hierin geeft hij toe dat “wij” (onze cultuur, politiek en economie) de oorzaak zijn van de opkomst van een beweging als Forum.

“Het politieke midden heeft zich leeggemaakt en is markt geworden. Politiek draait vooral om cijfers, visies zijn berekeningen geworden. Met Baudet herhaalt zich de Fortuyn-revolte van het begin van deze eeuw. Die opstand werd gezien als een antwoord op de paarse kabinetten, die alle ideologieën overboord hadden gezet om de brede weg te banen voor neoliberalisme en marktdenken. Baudet is een nieuwe reactie op dit lege denken.”

Borger stelt dat zelfs de manier waarop Baudet volgens hem de “verlosser” speelt, is ingegeven door onze cultuur. “We zijn ten diepste vechters geworden, omringd door tegenstanders”. Maar als “wij” zelf de oorzaak zijn van de opkomst van zo’n tegenbeweging, dan past ons toch wel enige bescheidenheid bij het veroordelen daarvan? Niet bij Borger. Hij ziet de slinksheid en opgeblazenheid vooral bij Forum. Ik weet niet of er na 2 jaar al iets gedaan is met zijn suggestie om “overal in het land Eerste Kamers op te richten” waar afstand genomen en gereflecteerd kan worden over hoe we de toekomst van dit land voor ons zien. Maar als dat zo is, dan heeft dat in ieder geval nog geen gevolgen gehad voor onze cultuur, politiek en economie. Of zelfs maar voor de kerken.

Hand in eigen boezem

Houd me ten goede: ik ben geen Forum-aanhanger. Ik zie ook de gevaren van deze beweging. Maar als je haar de vrucht van onze leegte noemt, waarom zou je hem dan scherper veroordelen dan onszelf met “onze” leegte en het neoliberalisme dat die leegte heeft voortgebracht? Om nog maar te zwijgen van multinationals zoals grote farmaceutische bedrijven die vervolgens volop van dit kapitalistische vacuüm zouden gaan profiteren? Dat laatste kon Borger in 2019 wellicht nog niet weten, maar weet hij het nu wel? Hoewel het artikel de schijn wekt de hand ook in eigen boezem te willen steken (daarom wordt ook maar snel een geïmproviseerde oplossing gegeven), zie ik in de praktijk weinig kritiek van de kerken op bijvoorbeeld Rutte IV, waarvan we weten dat dit meer van hetzelfde zal zijn, of op big pharma. Zo concreet als op Forum durft de kerk de kritiek op anderen en op zichzelf steeds maar niet te maken. En dat komt hypocriet over.

Zelfs bij de indirecte kritiek die het artikel geeft, wordt nog een voorbehoud gemaakt: “Het is met aarzeling dat ik dit schrijf”. Borger vindt namelijk dat we terughoudend moeten zijn met het duiden van de tijd. We moeten daar meer de tijd voor nemen. Wat we zien moeten we niet direct willen begrijpen en wat gebeurt moeten we niet direct plaatsen binnen de kaders van oorzaak en gevolg. Kortom, we moeten zorgvuldig leren reflecteren. Ik ben het daarmee in grote lijnen eens, maar ik denk wel dat we door alle lockdowns inmiddels genoeg tijd hebben gehad om te reflecteren. Bovendien kun je geen uitzondering maken door snel te oordelen over één organisatie en voor de andere rustig nog jaren de tijd nemen. Als je het doet, doe het dan in samenhang. Maar dat lijkt sinds 2019 niet te zijn gebeurd.

Toch maar niet teveel reflectie

Ik heb helaas meer voorbeelden gezien van kerkleiders die zeiden te willen reflecteren, of ons wilden laten reflecteren, maar intussen hun politieke standpunten al hadden bepaald en actief bezig waren deze in te masseren. En dan lag er bijvoorbeeld opeens een afspraak tussen alle Europese kerken om de dwang tot vaccinatie in eigen kring nog wat op te voeren. Hoezo, afstand nemen en reflecteren? Zijn hierover dan “in kerken, moskeeën, dorpshuizen, woonkamers, waar dan ook” in alle rust gesprekken gevoerd om te kijken of de toekomst van ons land in ieder geval gediend is met vaccinatiedwang? Het lijkt erop dat we alleen de details mogen invullen van wat overheden en kerken onderling al hebben geregeld.

De nieuwe discriminatie werpt volgens de gelovigen in het nieuwe normaal geen schaduw over kerkelijke evenementen. Zij menen iets moois verdiend te hebben.

Als klap op de vuurpijl las ik gisteren, 21 december 2021, een post van dezelfde schrijver over 2G. Hij was daarin lovend over een Adventsconcert in de Dom van Keulen, waarin ongevaccineerden niet welkom waren. Vanwege de 2G meende men geen afstand te hoeven houden. Blijkbaar was men niet op de hoogte van zogenaamde doorbraakinfecties, op zich een eufemisme voor het gewoon nog vatbaar en besmettelijk zijn van gevaccineerden. Maar dat was nog niet eens waar ik moeite mee had, want als gevaccineerden elkaar willen besmetten moeten ze dat zelf weten.

Blind voor de tweedeling

Opeens stond het daar: “Voedsel voor de ziel in een schrale en geestelijk armoedige tijd”. En toen voelde ik als een mokerslag de eenzaamheid en de uitsluiting. Hoe kon iemand niet inzien dat iedereen in deze tijd voedsel voor de ziel nodig heeft? Hoe kun je blij zijn als dit wordt aangeboden, maar niet voor een bepaalde groep? Ik was al bezig een verontwaardigd antwoord te typen, maar wist mijzelf in te houden. 42 mensen hadden het bericht al een like of een hartje gegeven. Ze zouden het niet begrijpen. Ze zouden zeggen dat de ongevaccineerden zichzelf hadden uitgesloten. Of dat ze de dienst online of later wel konden bekijken, dus niet echt uitgesloten waren.

Daar ging het natuurlijk niet om. Het ging om de verloren mogelijkheid (ondanks een hoge vaccinatiegraad) om dit samen te beleven. Hoewel het (gelukkig) geen kerkdienst betrof, was ik het eens dat het samen luisteren naar deze prachtige liederen in zo’n monumentaal godshuis de ziel op een bijzondere manier had kunnen voeden. Gevaccineerden hebben twee jaar lang aardig wat voor hun kiezen gehad, ook spiritueel. Ik gun ze dus zeker deze troost. Maar dat geldt minstens zozeer voor degenen die zich vanwege hun keuze tegen het vaccin beschuldigd, geminacht en geridiculiseerd zagen, inclusief een contingent gewetensvolle christenen. En in één klap is deze groep – en ben ik – blijkbaar onzichtbaar geworden, door de staat geëxcommuniceerd, met de zegen van de kerk van de “prachtige ingetogen liederen”.

Muziek met een boodschap

Mijn artikelen zijn doorgaans nogal feitelijk en beargumenteerd. Maar door liederen komen bij mij de emoties boven. Het spijt me. Ik heb het korte filmpje, naar ik aanneem van Borger zelf, met een brok in mijn keel beluisterd. Toen heb ik de woorden van “Hark! The herald angels sing” ernaast gelegd. En als ik dan lees “Hail the Sun of Righteousness” en “Bruise in us the serpent’s head”, dan vraag ik me af of dit wel gehoord werd. We herdenken niet zomaar de geboorte van een koning, maar van de hemelse koning van recht en rechtvaardigheid. Van het voor christenen hoogste gezag. Van de brenger van vrede en gelijkheid.

En door middel van dit lied bidden we ook of het kwaad in ons mag worden bestreden. De liederen zijn dus niet alleen maar comfort food na een tijd van ontbering, of privileges als dank dat we geen kritische vragen hebben gesteld aan de overheid. De liederen houden ons ook een spiegel voor. Zijn we nog wel bezig met rechtvaardigheid? Of zijn we zo bezeerd dat wij ons niet meer in anderen kunnen verplaatsen? Als wij maar voedsel hebben voor onze ziel. Ik weet één ding zeker: als geestelijk voedsel ons niet verbindt met de ander, ook met degenen die een andere mening hebben of zich uit wanhoop opstandig gedragen, dan is het geen echt geestelijk voedsel. Dan zal er van de “mystic union” die in het lied wordt genoemd, ook niet veel terechtkomen.

Een oproep tot echte reflectie

Ik zie helaas ook binnen de kerk een cultuur van “vechters (voor alles wat wij als braaf zien) en tegenstanders”, beïnvloed als we zijn door dezelfde leegheid waar Borger naar verwijst. Als Baudet geen verlosser is, en dat is hij niet, laten we dan ook niet net doen of de overheid of het vaccin of de kerk of het CIO ons wel verlost. En laten we ons niet afkeren van de vele verschoppelingen die het slachtoffer zijn van de nog altijd voortdurende leegte. Laten we verbinden en inspireren in plaats van demoniseren. Ik wens iedereen tijdens de komende feestdagen tijd en moed om werkelijk te reflecteren, in verbinding met het enige echte geestelijke voedsel, Christus zelf, die met of zonder live gezang werkelijk het licht kan doen schijnen in onze schrale en armoedige harten en vandaar ook in onze schrale en armoedige tijd.